خلاصه کتاب معراج السعاده؛ قسمت چهارم

برش ۳۱

انواع علم

همه انواع علوم، گرچه باعث کمال نفس هستند؛ اما مادامی که علمی الهی نباشد، تحصیل آن واجب نیست.

برخی علوم مانند طب، هندسه و نجوم جزو «علوم دنیوی» محسوب می شوند که به جهت تأثیر نداشتن غالب آنها در سعادت عالم آخرت، آموختن شان واجب نیست؛ اما برخی دیگر به جهت تأثیر گذاری در سعادت انسان «علوم اخروی یا الهی» نامیده می شوند و تحصیل شان واجب می شود.

علوم الهی به ترتیب فضیلت و شرافت عبارتند از :

1. علم عقائد (شناخت مبدأ و معاد و اصول عقاید دین)

2. علم اخلاق (شناخت را سعادت و نجات دهنده ها و هلاک کننده های انسان)

3. علم فقه (شناخت حلال و حرام و احکام عبادات و معاملات).

 کتاب معراج السعاده صفحه ۱۰۰-۹۹٫

برش ۳۲

علم عقاید (۱)

کسب این علم برای همه انسان ها واجب بوده و هیچ کس از آموزش آن معاف نبوده و در صورت تخلف، عذرش پذیرفته نخواهد بود. مقدار واجب آموزش این علم همین اندازه است که انسان علم اجمالی به خداوند و رسول مکرم اسلام داشته باشد و در آن به باور برسد:

در توحید همین قدر باید بداند که خداوند از همه صفات نقص پاک بوده و به همه صفات کمال آراسته می باشد.

در نبوت هم باید معتقد باشد که حضرت محمد (ص) فرستاده خدا و حامل کلام او و دین الهی است و هر چه را که او آورده حق و ثابت است؛ مثل احکام شرع، تعیین ائمه و عوالم پس از مرگ.

آنچه لازم است این است که انسان به این امور عقیده جازم و باور قلبی داشته باشد و مجرد اقرار به زبان برای سعادتش کفایت نمی کند؛ حتی اگر در باورش از برهان های عقلی و شرعی استفاده نشده باشد، کافی است.

کتاب معراج السعاده صفحه ۱۰۰-۱۰۲٫

برش ۳۳

علم عقاید (۲)

در ایجاد باور قلبی، چیزی که بیش از همه چیز تأثیر دارد، پرهیز از گناهان و مواظبت بر طاعات است. خداوند انسان را با فطرت پاک آفریده و همین فطرت اگر سالم بماند در باور به خدا کفایت می کند. با همین شناخت فطری، اقدام به ترک گناهان و انجام واجبات کند و  شواهد خارجی و مقدمات عقلی را اضافه کند، عقیده اش ثابت خواهد شد. اما اگر بدون تطهیر نفس و مواظبت بر عبادات، به آموزش براهین عقلی بپردازد، اصلا موجب باور قلبی نمی شود و شاید به ایجاد شبهات بیشتر منجر گردد.

پس رسیدن به مرتبه یقین با رعایت تقوا، مبارزه با نفس، قطع علاقه به دنیا، تحمل برخی ریاضیت های شرعی و تضرع به درگاه خداوندی حاصل می شود و بس.

پس لازم است انسان بعد از فرا گرفتن عقاید؛ گرچه به تلقین باشد، به وظایف عبادی مشغول شود و از مصاحبت صاحبان عقاید باطل دوری کرده، با آیات قرآن و روایات مأنوس گردد.

کتاب معراج السعاده صفحه ۱۰۲-۱۰۶٫

برش ۳۴

علم عقاید (۳)

در مورد کودکان شایسته است که در ابتدای سن تمییز، اعتقادات صحیح به آنها به صورت حفظ و بدون براهین عقلی، آموزش داده شود و به تدریج معانی اعتقادات برای آنها توضیح داده شود تا در دل رسوخ پیدا کند.

 بعد از این مرحله، به جای آموزش تفصیلی براهین عقلی و ارجاع به کتاب های کلامی، آنها را با قرآن و روایات همنشین کرده و مراقبت بر ترک گناه و انجام عبادات را تعلیم شان داد و باید از هم نشینی آنها با صاحبان عقاید منحرف جلوگیری شود.

 اگر بعد از ورود به سن تکلیف نوجوان اهل دنیا شد، از این مرتبه نه سقوط می کند و نه عروج؛و اگر با همین عقاید بمیرد اهل ایمان است. اما اگر سعادت یارش شد و به عبادت و تهذیب نفس مشغول شد، حقایق عقاید بر او معلوم می گردد.

کتاب معراج السعاده صفحه ۱۰۶-۱۰۷٫

برش ۳۵

علم اخلاق و احکام

علم اخلاق، غرض اصلی بعثت رسول اکرم (ص) و عامل رستگاری انسان می باشد. یادگیری آن بر هر کس به فراخور استعداد و حوصله اش واجب عینی می باشد. هر کس باید مقداری از وقت خود را صرف آموزش شناخت نفس و کمالات و آفات آن و طریقه درمان بیماری های آن کند.

اما احکام؛ هر کسی باید به قدر حاجت و ضرورت احکام مورد نیاز خود را از راه اجتهاد و یا تقلید به دست آورد. اگر کسی به هیچ یک از این دو طریقه ملتزم نباشد نزد خداوند محکوم خواهد بود.

دونکته:

یک: هدف از آموزش این علوم عبادت و بندگی خداوند است. اگر کسی تمام وقت خود را صرف آموزش این علوم و مقدمات آنها کند و از عبادت باز بماند، نتیجه اش اتلاف وقت و عمر و تضییع مایه سعادت خواهد بود.

دو: در آموزش باید مسیر طالب علم الهی به سمت اجتهاد باشد و از هر آنچه که مانع آن شود باید پرهیز کرد. پس اتلاف عمر در فهمیدن وجوه و احتمالات کلمات و سَبْک استنباط عامه لطفی ندارد.

کتاب معراج السعاده صفحه ۱۰۹-۱۰۷٫

برش ۳۶

صفات ناپسند قوه عاقله؛ صفت جهل مرکب

جهل مرکب این است که انسان دارای جهل یا عقیده باطل باشد؛ ولی خود را محقّ بداند. این مرض از سخت ترین مرض هاست؛ زیرا تا انسان به عیب خود پی نبرد، نمی توان او را به تحمل درمان وادار کرد.

اگر می خواهی بدانی به این مرض مبتلایی یا نه، دسته ای از معلومات و باورهای قطعی خود را، به همراه استدلال هایش به برخی افراد دارای سلامت ذهن و خالی از تعصب و تقلید، عرضه کن. اگر صحت آنها را تأیید کردند  از جهل مرکب آسوده ای، اما اگر تأیید نکردند، اگر معترف به خطای خود نباشی، مبتلا خواهی بود.

راه درمانش این است که باید علت ایجاد مرض را شناخت. اگر عامل آن انحراف ذهنی باشد، باید به آموزش علوم ریاضی مشغول شود تا ذهنش قوی گردد. اگر علت آن انحراف در استدلال است، باید ضمن آموختن علم منطق، استدلالات خود را با عقاید و ادله علمای دارای سلامت ذهن تطبیق دهد. اگر علت آن مانعی مثل تعصب، حسن ظن بی جا به برخی افراد و تقلید باشد، باید آن را برطرف کند.

کتاب معراج السعاده صفحه ۱۱۱-۱۱۰٫

برش ۳۷

صفات ناپسند قوه عاقله؛ صفت شک و تردید

شک، ناتوانی انسان از تشخیص حق و رد باطل است. این رذیله، اگر در اصول ایمان و عقائد باشد و تا موقع مرگ برطرف نشود، موجب کفر است. پس تلاش برای نجات از آن و رسیدن به یقین واجب است. اما شک در غیر ایمان، گرچه باعث کفر نیست، اما رفع آن باعث صفا و کمال نفس بوده و امری مطلوب می باشد.

فرد شکاک باید بداند که قطعا هر دو طرف شک درست نیست و قطعا یکی از آنها صحیح  و دیگری باطل است. اگر توانایی فهم ادله را دارد، باید تمام تلاش خود را برای به دست آوردن ادله عقیده حق به کار گیرد.

اما اگر از فهم و شناسایی ادله عاجز باشد، باید انتخاب راه عبادت و اطاعت الهی، اهتمام به خواندن و شنیدن روایات و همنشینی با اهل تقوا، و تضرع به درگاه خدا، نورانیتی را به دست آورد تا به وسیله آن نور هدایت و یقین بر دلش بتابد.

کتاب معراج السعاده صفحه ۱۱۱٫

برش ۳۸

صفات پسندیده قوه عاقله؛ صفت یقین

یقین صفت مقابل شک و جهل مرکب است و کم ترین مرتبه آن اعتقاد قطعی واقعی است. یعنی اولا باید اعقاد قطعی وجود داشته باشد (برخلاف شک) و ثانیا این عقیده باید مطابق واقع باشد (بر خلاف جهل مرکب).

یقین به معنای عام و در همه چیز باعث کمال روح است. اما یقین در اعتقادات، از آنجایی که اصل و اساس عقاید است،  شرط رسیدن به سعادت بوده و شخص فاقد آن کافر محسوب می شود و از رحمت الهی بی بهره خواهد بود.

برای ورود به مرتبه انس و قرب الهی، رسیدن به درجه یقین واجب است و در روایات بهترین اوصاف انسان و همه ایمان قلمداد شده است که با بودن آن عمل اندک هم تأثیر فرانی در سرنوشت انسان ایجاد می کند.

خلاصه اینکه صفت یقین بهترین و والاترین فضائل انسان بوده و قله صفات اخلاقی می باشد.

کتاب معراج السعاده صفحه ۱۱۱-۱۱۳٫

برش ۳۹

نشانه های اهل یقین

گاهی شیطان برای فریب انسان او را اهل یقین جلوه می دهد. به همین خاطر شناخت نشانه های اهل یقین لازم است.

یک: در همه امور، فقط خداوند را همه کاره عالم دانسته و هیچ قدرت و اراده ای برای غیر او قائل نباشد. معتقد باشد هر چیزی که به او می رسد به اذن و ارده الهی است و در این حالت، فقر و غنا، صحت و مرض و عزت و ذلت برای او یکسان خواهد بود.

دو: همیشه خود را در محضر خداوند می بیند. به همین علت پیوسته در شب و روز و پنهان و آشکار به انجام عبادات و اطاعات و ترک گناهان مشغول می باشد. به علت مشاهده عظمت، صفات کمال و نعمت های الهی، همیشه در مقام صبر و رضا، شکرگزاری و محبت و شوق می باشد. به دلیل یقین به سرانجام دنیاو حالات پس از مرگ، نسبت زخارف دنیا بی اعتنا بوده، پیوسته غمگین است.

سه: به علت ازدیاد یقین، جنبه تجرد در سالک تقویت شده، قدرت تصرف در موجودات به وی اعطا می شود. بر همین مبنا مستجاب الدعوه و صاحب کرامات خواهد بود.  

کتاب معراج السعاده صفحه  ۱۱۳-۱۱۶٫

برش ۴۰

مراتب یقین

یک) علم الیقین؛ یعنی رسیدن به حقیقت با استفاده از مقدمات و استدلالهای عقلی؛ مانند یقین به وجود آتش با دیدن دود. البته در همین مرتبه هم، رسیدن به یقینِ خالی از شک، نیاز به ریاضت های شرعی دارد.

دو) عین الیقین؛ یعنی دیدن حقیقت با چشم باطن؛ مانند دیدن آتش از نزدیک. رسیدن به این مرحله جز با تجرد کامل که با ریاضت های شرعی و تصفیه باطن حاصل می شود، غیرممکن است.

سه) حق الیقین؛ یعنی ایجاد وحدت بین عاقل و معقول و اینکه سالک برای خود هیچ استقلالی نبیند و تسلیم محض اراده و فیض الهی باشد؛ مانند ورود در آتش. رسیدن به این مرحله نیاز به مجاهدت های سخت و ریاضت های سنگین دارد تا سالک به وسیله آن، از قید آداب و رسوم، عادتها، خواطر نفسانی و شیطانی و علاقه به دنیا آزاد شود.

برای رسیدن به یقین باید تصفیه نفس و زدودن زنگار دنیا طلبی از صفحه دل انجام گیرد تا انسان به پاکی فطرتش بازگردد و دلش آیینه صفات الهی گردد. هر قدر دل انسان پاک گردد و معرفت خداوند و اسما و صفات او را درک کند، به همان میزان در بهشت به رحمت و نعمت الهی دست خواهد بود.

کتاب معراج السعاده صفحه  ۱۱۸-۱۱۶٫

خلاصه کتاب معراج السعاده؛ قسمت اول

خلاصه کتاب معراج السعاده؛ قسمت دوم

خلاصه کتاب معراج السعاده؛ قسمت سوم